هما پرنده ای افسانه ای یا واقعی؟

پرنده هما در اسطوره‌های ایرانی جایگاه مهمی دارد و معروف است که سایه‌اش بر سر هر کس بیافتد به سعادت و کامرانی خواهد رسید به همین دلیل به مرغ سعادت معروف شده‌است

همای بر همه مرغان از آن شرف دارد
که استخوان خورد و جانور نیازارد
سعدی

 

در تخت جمشید که پایتخت هخامنشیان بوده‌است دو مجسمه سنگی از هما پیدا شده‌است.این نشان می‌دهد که هما در زمان ایران باستان نیز پرنده سعادت بوده‌است

 

 

هما؛ پرنده‌اي افسانه‌اي يا واقعي؟!چنددرصد از ايراني‌ها مي‌دانند که هما؛ پرنده‌اي که نقش‌ آن بارها درسرستون‌هاي تخت جمشيد بکار رفته و نامش در اشعار بزرگان ادب پارسي تکرارشده، چه نوع موجودي است؟!

حدود 45 سال پيش آقاي �ادوارد زهرابيان� نقش همارا به عنوان آرم هواپيمايي ملي ايران طراحي كرد، اما سابقه نام همابازمي‌گردد به نوشته‌هاي گريشمن!
با اين وجود، حقيقتا چند درصد از ايراني‌ها مي‌دانند که هما؛ پرنده‌اي کهنقش آن بارها و بارها در سرستون‌هاي تخت جمشيد به کار رفته و نام آن بارهاو بارها در اشعار بزرگان ادب پارسي تکرار شده، چه نوع موجودي است؟! موجوديکه از ديرباز در باورهاي مردم اين سرزمين نشانه خوشبختي و سعادت انسان‌هايپاک نهاد آريايي بوده. اين پرنده نه تنها در ايران باستان بلکه در اساطيرمصر و يونان نيز صاحب کرامت است.

 

در ادبيات داستاني کهن اين مرز و بوم آمده است که هرگاه پادشاهيدرمي‌گذشته و وارثي براي جانشيني نداشته است، مردم را در ميداني جمعمي‌کردند و همايي را رها مي‌ساختند. هما بر روي سر يا شانه هر کس کهمي‌نشست آن شخص پادشاه آن سرزمين مي‌شد.
اکثريت قريب به اتفاق ايرانيان، هما را پرنده‌اي افسانه‌اي، همتراز ياشبيه به ققنوس مي‌دانند؛ پرنده‌اي که تنها در داستان‌ها و اساطير باستانيوجود داشته است. با اين وجود زرتشتيان ايران که امروزه تعدادشان بسيار کمشده و با مشکلات بسيار زيادي براي ادامه زندگي در معدود روستاهاي مناطقکويري ايران مواجه‌اند به خوبي با اين پرنده آشنايي دارند. آنها تا همينچند ده سال پيش بر اين باور بودند که هرگاه هما به سراغ جسد فردي که برروي بلندي قرار داده شده است بيايد، آن فرد در عالم جاودان سعادتمند خواهدشد. از اين رو بود که ايرانيان زرتشتي هما را مرغ سعادت مي‌دانستند واينچنين است که حافظ بزرگ مي‌گويد:

 

 

هماي اوج سعادت به دام ما افتد اگر تو را نظري بر مقام ما افتد

 

 

اين‌ها همه به اساطير و داستان‌ها و باورهاي زيبايايراني باز مي‌گردد، اما هما بر اساس آنچه که در واقعيت وجود دارد يک نوعلاشخور است با نام علمي "Gypaetus Barbatus". لاشخوري که تنها استخوانمي‌خورد و يکي از بزرگترين جثه‌ها را در بين 516 گونه پرنده کنوني ايراندارد. هما در حال حاظر جزو پرندگان حمايت شده ايران است و در ليست قرمز IUCN در رده پرندگان آسيب پذير قرار دارد.
پيش‌تر در زبان انگليسي هما را با اسامي چون"Bearded Vulture" , "Lamb Vulture" "Lammergeier", "Lammergeyer و يا "Lammergeir" مي‌شناختند. بهجز يک نام در بقيه اين اسامي از واژه "Lamb" (بره) يا از ترکيب آن باپسوند استفاده شده است. اما در حال حاضر تقريبا تنها نام با مسماي "Bearded Vulture" در کتاب‌هاي پرنده شناسي و يا دايرة المعارف‌هايجانورشناسي مورد استفاده قرار مي‌گيرد. در واقع اروپاييان نخستين بر اينباور بودند که اين پرنده به بره‌ها و نوزاد انسان آسيب مي‌رساند و از اينرو با مسموم کردن لاشه حيوانات و يا شکار، تعداد اين لاشخور را درکوهستان‌هاي قاره سبز به حداقل ممکن رساندند. اگرچه اروپاييان امروزهتدابير بسياري را براي حفظ و ازدياد نسل اين پرنده با شکوه انديشيده‌اند،اما وضعيت زيستي اين پرنده هنوز هم در اروپا مورد رضايت نيست. در واقع همادر حال حاضر از مشکل کمبود تنوع ژنتيکي در ميان تعداد اندک باقيمانده ازجمعيت خود رنج مي‌برد.

 

هما بيشتر زمان روز را در حال بال‌بازروي در ارتفاعات بالاي 3000 مترمناطق کوهستاني مي‌گذراند؛ آشيانه خود را بر روي سکو يا شکاف صخره‌هاي دورافتاده ساخته و در هنگام جوجه آوري به شدت از قلمرو وسيع 400 کيلومترمربعي خود، در برابر جفت‌هاي هم‌نوع حفاظت مي‌کند. هماي ماده معمولا يکتخم و به ندرت دو تخم درون آشيانه مي‌گذارد و هر دو جنس نر و ماده در امرتغذيه جوجه همکاري دارند. در آشيانه‌هايي که دو جوجه مورد تغذيه پدر ومادر قرار مي‌گيرند معمولا جوجه کوچکتر توسط جوجه بزرگتر از بين رفته وجوجه باقيمانده پس از گذشت 107 تا 117 روز شروع به تجربه اولين پروازهايخود بر فراز آشيانه مي‌کند.
از نظر ريخت شناسي هما شباهت چنداني به ديگر لاشخورها ندارد. پرنده بالغداراي بال‌هايي کم عرض، دراز ونسبتا نوک تيز است که طول بال‌هاي باز،گهگاه به 3 متر نيز مي‌رسد. دم بلند و لوزي شکل است؛ سطح پشتي بال‌ها و دمبه رنگ سياه براق، سطح شکمي نارنجي مايل به زرد و سينه کاملا نارنجي رنگمي‌باشد. سر و گردن اين لاشخور برخلاف ديگر کرکس‌ها پوشيده از پر بوده وبرهنه نيست که دليل آن هم به عدم لاشه خوار بودن پرنده بازمي‌گردد. گردنهما نارنجي رنگ بوده و دو رشته پر سياه به شکل دو رشته سبيل از دو سويمنقارش آويزان است. پرندگان نابالغ سر و گردني کاملا سياه رنگ دارند.

 

 

 

يکي از عادات هما در هنگام تميز و مرتب کردن پرهاي سينه‌اش استفاده ازترکيبات آهن‌دار موجود در سنگ‌هاي مناطق کوهستاني است. اکسيد آهن موجود دراين‌گونه سنگ‌ها باعث مي‌شود تا پرهاي سطح شکمي پرندگان بالغ موجود درطبيعت به نارنجي پر رنگ تمايل داشته باشد، در حالي‌که پرهاي سطح شکميپرندگاني که در اسارت بزرگ مي‌شوند بسيار روشن‌تر از همنوعان آزاد خوداست. هما با اين عمل علاوه بر از بين بردن حشرات ذره‌بيني موجود در ميانپرهاي خود، باعث استحکام و حفاظت بيشتر از پرهاي آسيب ديده‌اش مي‌شود. بااين وجود اکسيد آهن خاصيت عايق بودن سطح پرها را در برابر باد از بين بردهو به همين دليل هما هيچگاه شاهپرها و پرهاي زير بال‌هايش را به اين مادهآغشته نمي‌کند